Breivik als christen

Trouw bericht dat Ides Nicaise in De Morgen een oproep doet aan kerken en christenen om afstand te nemen van Anders Breivik. De Noorse massamoordenaar beroept zich op zijn christelijke identiteit en fundeert mede daarin het recht, sterker nog: de noodzaak, om te strijden tegen de Islam. Nicaise stelt dat kerken zich veel explicieter moeten distantiëren van Breiviks ideeën, op de wijze waarop Fetullah Gülen dat gedaan heeft ten opzichte van Osama bin Laden. Nicaise heeft gelijk en ik neem de handschoen graag op, zonder overigens op enigerlij wijze te kunnen spreken namens ‘de kerken’.

Ik ben ervan overtuigd dat verreweg de meeste christenen, waar ook ter wereld, gruwen van Breivik, van zijn daden en van zijn gedachten. Leidt dat tot een publieke veroordeling door de kerken? Tot dusverre vooral onuitgesproken en impliciet, vooral omdat zijn daden zó abject zijn en zijn ideeën zó weerzinwekkend, dat het vanzelf spreekt dat christenen zich van de man distantiëren. Zou het explicieter kunnen? Ja, vast wel. Is dat nodig? Misschien wel, omdat het duidelijk zo maken waar het de kerken, waar het christenen om gaat.

Deze situatie stelt een aantal vragen heel scherp. Allereerst is er de vraag hoe we moeten aankijken tegen Breiviks ‘christelijke’ pleidooi. Daarnaast is er de kwestie of er een verschil is tussen Breivik en Bin Laden. En tenslotte stelt Breivik ons voor de vraag wat zijn misdaad en zijn verdediging doen met ons mensbeeld.

Allereerst Breivik als christen. Zijn beroep op het christendom als legitimering van het door hem gebruikte geweld is volkomen fout. In het christelijk geloof gaat het om mededogen, om erbarmen, om naastenliefde en liefde tot God. In wat Breivik heeft gedaan is geen enkele plaats voor welk van die ideeën dan ook. Hij heeft een ultieme daad van vernietiging gepleegd, waarbij hij willekeurige mensen vermoord heeft. Zijn slachtpartij legitimeert hij achteraf met een ogenschijnlijk doordachte verdediging: het zou een daad zijn ter bescherming van de christelijke cultuur, ter bescherming van de rechtstaat. Dat is natuurlijk zo onzinnig, dat geen zinnig mens er maar een woord aan vuil wil maken. Breivik als christen is een lachertje. Het is een leugen achteraf en als hij het zelf gelooft, gaat het om een volslagen waanidee. Een eerste blik op de bijbel leert ons dat Jezus’ eerste volgelingen zijn ideeën hieromtrent als volgt samenvatten:

‘Jullie hebben gehoord dat destijds tegen het volk is gezegd: “Pleeg geen moord. Wie moordt, zal zich moeten verantwoorden voor het gerecht.” En ik zeg zelfs: ieder die in woede tegen zijn broeder of zuster tekeergaat, zal zich moeten verantwoorden voor het gerecht. Wie tegen hen “Nietsnut!” zegt, zal zich moeten verantwoorden voor het Sanhedrin. Wie “Dwaas!” zegt, zal voor het vuur van de Gehenna komen te staan.’ (Matteüs 5:21-22, NBV).

Een christelijke ethiek houdt in dat je bij een conflict geen wapen pakt, maar spreekt. Volgens boven geciteerde woorden van Jezus staat schelden zelfs al gelijk aan moord en helder is dat ook schelden niet mag. Laat staan schieten. Exit dus Breivik als christen.

Dat brengt ons bij de tweede vraag: wat is het verschil tussen Breivik en Bin Laden? In het kort luidt het antwoord: geen. Je zou hoogstens kunnen zeggen dat Breivik zelf geschoten heeft of dat Bin Laden meer slachtoffers gemaakt heeft. Maar uiteindelijk maakt het geen verschil. En wanneer je langs die lijn verder denkt, maakt het ook geen verschil of je 77 mensen doodschiet, 2973 mensen, 6 miljoen joden of één mens. Vanuit christelijk perspectief is het leven heilig en wie zich bezondigt aan het doden van een mens, heeft zich te verantwoorden tegenover God en mens. Dit is een heel helder standpunt en een alternatief is er niet. Het gaat namelijk niet om het getal. Als 77 mensen doden niet geoorloofd is, is het doden van tien mensen dat dan wel? En als tien mensen doden niet geoorloofd is, is het doden van twee dat dan wel? Als het doden van twee mensen niet geoorloofd is, is het doden van een dat dan wel? Neen! Dat betekent, dat de grens niet ligt bij het aantal slachtoffers, maar bij moord. In jodendom, christendom én islam is de grens niet het aantal doden, maar het doden zelf. Dat maakt dat Breiviks beroep op het christendom theologisch net zo fout is als Bin Ladens beroep op de islam.

Zo komen we bij de derde vraag. Wat leert Breivik ons over de mens? Wat hier opvalt, is de machteloosheid die het proces van Breivik in brede kring oproept. Er is bij velen – terecht –  verontwaardiging, woede, afschuw, walging. Dat roept in het algemeen de behoefte op om weg te kijken, om de aandacht op iets anders te vestigen. Maar wat als we dat nu even niet doen? Er is maar een conclusie uit dit geheel: het beeld van de mens als goed is aan herziening toe. Is de mens slecht? Nee, beslist niet. Er zijn talloze voorbeelden te geven van mensen die afzien van hun eigenbelang, die zich ontfermen over hun medemensen, die puur goed doen. Dat is de mens zoals we hem graag zien. Je zou daardoor kunnen gaan geloven dat de mens volledig goed is. Maar goed doen en goed zijn zijn twee verschillende zaken. Breivik toont aan dat een mens ook kwaad kan doen. Het kwaad bestaat in zijn geval niet alleen uit zijn daden, maar ook uit zijn schaamteloze verdediging van wat hij heeft gedaan. Het leert mij in ieder geval dat de mens ook kwaad kan doen. Vreselijk kwaad zelfs. Toen ik theologie studeerde was de verwerking van de Tweede Wereldoorlog nog in volle gang. De theologische impact van Hitler was dat het bewustzijn doorbrak dat hij geen buitencategorie, geen duivel was. Hij was een mens en dat was het ergste van alles. En als één mens tot dergelijke gruweldaden in staat is, dan schuilt de capaciteit om zoiets te doen in iedere mens. Dat willen we maar al te graag vergeten, maar Breivik toont aan dat het klopt. Dit is de diepere reden waarom zovelen sprakeloos zijn bij het aanschouwen van zijn proces.

Om terug te komen bij Nicaise: het christelijk geloof heeft een woord dat deze potentie tot kwaad in de mens uitdrukt. Het is het woord ‘zonde’. Ook zo’n term waarbij je maar liever de andere kant opkijkt. Triest genoeg blaast Breivik deze term nieuw leven in.