Dodenherdenking 2015

De herdenking van gevallen (gestorven) Nederlanders in de oorlogen vanaf WOII op 4 mei 2015 is voor mij een andere dan alle andere dodenherdenkingen tot dusverre. Het is mijn eerste in Duitsland.

Ik verblijf voor een paar maanden in een van de meest romantische steden van Duitsland, Heidelberg. Wat een prachtige stad en wat een genot en een voorrecht om hier te mogen zijn. Ik ben hier voor mijn werk en ontdek dat dit een levendig centrum is van academische cultuur. Er zijn lezingen, symposia, concerten, toneelvoorstellingen, tentoonstellingen en tal van andere culturele evenementen hier in de stad. Er zijn studenten, veel studenten, en heel veel andere bevolkingsgroepen.

De stad ligt aan de oevers van de Neckar, een van de mooiste rivieren van Europa. De heuvels om de stad heen zijn schitterend, een minuut of tien en je bent uit de drukte en bevindt je in een boerenland. Je loopt als het ware direct achter Goethe aan.

Het is maandagavond als ik dit schrijf. Bijna 20.00 uur. Maandagavond 4 mei.

Ik heb al jaren een samenwerkingsverband met een aantal Duitse collega's. Ik heb, ook onder hen, hele dierbare vrienden. Ik heb joodse collega's en vrienden, islamitische, atheïstische en tal van andere collega's en vrienden. De omgang met al deze verschillende groepen is nog nooit een probleem voor me geweest. En dat wordt het vandaag ook niet. Maar deze omgang roept wel een vraag op.

Voor de eerste keer vier ik 4 mei in Duitsland. Terwijl ik de stilte zoek van de twee minuten die Nederland jaarlijks raken, hoor ik studenten schreeuwen, auto's langs razen, trams op weg naar hun volgende halte. En ineens begrijp ik het: die twee minuten zijn mij heilig. Ik kan die twee minuten en hun heiligheid hier in dit land niet delen.

Dierbare Duitse vrienden zeiden me een aantal jaren geleden: "Hou toch alsjeblieft op over Hitler! Wij hebben daar geen schuld aan en toch gaat er geen dag voorbij zonder dat onze schuld wordt benadrukt!" Het raakte me diep. Ik ken hen erg goed en weet dat hun woorden kloppen. En toch. Op een dag als deze realiseer ik me hoe verschillend de beleving van het einde van de oorlog was, hier of in Nederland. Aan beide zijden van de grens zie ik wonden, maar die wonden verschillen wel.

Vrijdag is er een oecumenische viering ter gelegenheid van 70 jaar einde van de oorlog. Ik vermoed niet dat het druk bezocht zal zijn. De meeste mensen hier willen graag verder leven. En niet meer stilstaan bij de pijn die die oorlog in dit land heeft veroorzaakt. Pijn en schuld. Die pijn is herkenbaar, maar hoe zit het met de schuld?

De stad waar ik nu verblijf is, als gezegd, Heidelberg. Het is een geweldig mooie stad. De laatste vernietiging stamt uit het einde van de 17e eeuw en daarmee is de stad uniek, voor Duitse begrippen. De meeste andere steden zijn in de oorlog weggevaagd. Dat deze stad dat lot niet onderging, komt (naar verluidt) door de commandant die de geallieerde bombardementen coördineerde. Deze Amerikaanse commandant had in Heidelberg gestudeerd. Hij vond het klaarblijkelijk een misdaad tegen de menselijkheid om zo'n mooie stad te bombarderen.

Andere Duitse steden hebben dat geluk niet gekend. In een hoofdstuk dat de voormalige geallieerden liefst zo snel mogelijk vergeten, hebben de Britten, de Amerikanen, de Canadezen en andere troepen tienduizenden, honderdduizenden Duitse burgers vermoord. In een (mislukte) poging de oorlog eerder te doen beëindigen.

Toen ik een aantal jaren geleden voor het eerst in Berlijn kwam, vielen mij de kogelgaten op in de gevels van de musea op het zogenaamde "Museuminsel". Het was alsof de oorlog daar gisteren geëindigd was. Die ervaring raakte mij diep. Ik realiseerde me voor het eerst dat er een andere kant aan de medaille was. Dat Nederland niet alleen klappen had gehad van Duitsland, maar dat het ook andersom was. Dat ook Duitsland diepe wonden met zich meedraagt uit de oorlog.

Nu is het 4 mei, in Duitsland. Ik voel een stilte, diep in mijzelf, waar de vlaggen halfstok hangen en de wonden van het verleden ons verenigen. Het rumoer van de samenleving hier om me heen weerspreekt die stilte en maakt haar tot een particuliere ervaring. Ik realiseer me dat de pijn in dit land een andere is dan bij ons, maar tegelijk een vergelijkbare. En al mijmerend kom ik op een idee.

Zou het niet goed zijn om voor heel Europa een gedenkdag WOII te ontwikkelen? Een datum te kiezen waarop we met Europa als geheel de vrijheid vieren? De bevoorrechte vanzelfsprekendheid van ons leven te vieren. Een datum ook waarop we ons realiseren dat de ene datum de vrijheid symboliseert, maar de dag ervoor alle tegenkrachten symboliseert die die vrijheid proberen te knechten. In Nederland zijn dat nu 4 en 5 mei. We kunnen het ook verschuiven naar 7 en 8 mei. Maar ik denk dat het goed is die herdenking te laten uitgroeien tot een Europese herdenking. Op twee dagen.

De ene noch de andere datum is gebonden aan een land, een geloof of een staat. De herdenking van 4 mei gaat niet alleen over verzetsmensen uit Nederland. En de viering van de bevrijding gaat evenmin alleen over Nederland. Het is van groot belang dat wij ons, 70 jaar na het einde van de oorlog, realiseren dat Nazi's niet alleen uit Duitsland kwamen en komen. Dat verzetshelden niet alleen uit Engeland, Amerika en Canada komen.

Laten wij blijven gedenken. En laten wij ons bij dat gedenken blijven realiseren dat de tegenstanders Nazi's waren en niet alleen Duitsers. En dat de bevrijders weliswaar overwegend uit Engeland, Amerika en Canada kwamen, maar niet alleen.

Als WOII ons iets moet leren, is het dit. Iedere mens heeft een nazi in zich én een vrijheidsstrijder. Pas wanneer we dat inzien, openen we de weg naar een wereld waarin vrede, vertrouwen en liefde de basiswaarden zijn.